Қазақстанның ежелгі тарихы. Қазақстан территориясындағы ерте дәуір

Бүгінгі күнде тарихымыздың ақтаңдақтары айқындалып оған дұрыс
баға беру, өткенді ашып көрсету, кеңістік пен уақыт елегінен ойымызды
өткізу, заман талабына қарай тарих түсініктерін жете меңгеру әрбір азамат
үшін «абыройы» алдындағы міндеті. Өтпелі кезеңде патриоттық сезімді
тұтастыру міндеттерін жүзеге асыруда тарихты гуманизациялау басты қадам
болады. Осы жолдағы маңызды міндеттің бірі – тарихымыздың жоғалтқан
мұрасын қалпына келтіру болып табылады. Қазақстан тарихына қатысты
зерттеулер әлі де болса қарама-қайшы. Себебі Қазақстан тарихы марксизм
теориясына сәйкес түйіндеме тұрғысынан баяндалды. Ал дүниежүзілік тарих
«еуропацентрлік» сипатында түсіндірілді. Осының әсерінен Қазақстан
тарихы бұрмаланды. Сондықтан құлдық сана-сезімінен айырылудың
алғышарты болатын шешуші тәсіл ретінде тарих басты рөлді атқарады.
Әсіресе, Қазақ өз өркениетін шығу тегі мен генеалогия принциптері негізінде
құрған қоғам үшін шежіре маңызды рөлді атқарды, ол ұлттық санасезімнің
мәнді элементі болды.
Қоғам қалыпты қызмет етуі үшін үш уақыт проекциясы: тектік бағаны
(генезисі), бүгінгі қалпы (эволюцияның берілген фазасы) және алдын ала
аңғарылатын болашағы тұтасып жатуы қажет. Тарих құбылысында
танымдық призма сабақтастық (байланыстырушы) қызметін атқаратын
болса, қоғамдық сана тарихи сана-сезім өлшемін иеленеді. Шындығында,
динамикалық даму үшін күш беретін азаматтық-патриоттық ұстанымсыз,
тарих сабақтарын терең сезінбеуінше нақты егемендік мүмкін емес. «Адам
өзінің дамуын өткенмен салыстырып тексергенде ғана, оның болашаққа
Қазақстан тарихы (он бес дәріс)
деген сенімділігі арта түседі және нығаяды» – деп айтылғаны сондықтан
шығар.
Адам өзін кеңістіктік-уақыттық бағдарлау арқылы түсінген. Қоғамның
ерекшеліктерінің бірі, қандай да болмасын игіліктерді бағытталған
мақсатқа қарай жинақтау қабілеті. Бұл мұра тарихи түрде тәрбие
механизмі арқылы беріледі. Яғни, шешуші түйін ретінде тіршіліктің
мазмұнын ашатын тарихи сабақтастық әуел бастан қажет, сонда ғана адам
болмыстағы мән мағынасына ие болады. Сонымен, тарихи сана – бұл уақыт
айырмашылығы мен байланысының қалыптасуы, ал ол мәдениетті
тасушының тарихи тұрақтылығының шарты болып табылады.
Тарихтың негізгі міндеті – ұлттық сананы қалыптастыру, өткеннен
сабақ, ғибрат алу, болашаққа үмітпен қарау, зерделеу болады. Егер XXI
ғасырдың азаматы ұлтының өткенін білсе, ұлттың қалай қалыптасып, қанша
қан төгіп, өзінің жерін, елін, ұлттық дәстүрін сақтап қалғанын білсе, ол адам,
ол азамат өзінің ұлтқа деген ішкі сезімін одан әрі күшейте түседі.
Ұлы Даланы игерген Көшпелілер өркениетінің өрлеу-құлдырау
ырғақтары сабақтасып балға мен төстің арасында шыңдалды, талай тарихи
үрдістерден өтті. Вебер айтқандай, көшпенділер техногендік өркениет пайда
болғанға дейін кеңістікте мәдени катализаторлар қызметін атқарды, әлемдік
дамуда халықтардың бір қозғаушы күші болды.
Көшпелі өркениет – табыс пен қосымша өнімді әділ шешіп, табиғатты
оңтайлы және тиімді пайдаланылған, мал шаруашылығы жетекші кәсіпке
айналдырған мәдениет түрі. Мал және жер кәсібі шаруашылықтың
саласында деңгей мәртебесіне көтерді. Жағрафиялық ортаның ерекшелігіне
байланысты жер өңдеуде ирригациялық жүйе, мал бағуда қоршаған ортаға
бейімделген табынның құрамын шығару, жылқы жануарының қасиетін
танып оны көлік ретінде қолдану, дамыған әлеуметтік жіктелу қоғамдық
өмірде «далалық билік және басқару институттарын» заман уақытына сай
құрылыстарын әкелді.
Адамның жаратушысы – Тәңір, анасы – Ұмай ана (қасиетті Жер-Су),
бұл көшпенділердің шығу тегін айғақтады; екіншіден: әкеден қалған елді
үш ұлына бөліп беру, сыннан өткен ішіндегі біреуіне билік жүргізу
сакралдық мәнімен «тәртіп» қасиеті болды. Тәңірдің жарылқауымен «қасиет
дарыған» бала ғана билік жүргізе алады, осыдан сакралды мәні бар билік
лауазымдары қалыптасты: Сары (Царь), Тәңірқұт, Күнби, Қаған, Хан және
тағы басқа. Бұл – көшпелі қоғамда қолданылатын меритократиялық
дәстүр; үшіншіден: бір атадан тараған үш жүздің жиыны әр түрлі рулардың
басын біртұтас Ел бірлестігіне жинақтаған мемлекет түрі. Бұл елдік жүйе –
әлем-жүйесінің ұйымдасудағы көрінісі; төртіншіден: көктен түскен алтын
заттар арқылы адамның төрелік етуге құқығы Аспанмен айғақталды және
идеялды модельді қоғамды тиянақтауға негізделді; бесіншіден: рулардың
өзара аға, іні тәртібімен туысуы. Көшпелілердің этникалық туысуы өзіне
қашан да генеалогиялық дәнекер іздейді. Мәселен, Алаша хан туралы аңыз.
Қазақстан тарихы (он бес дәріс)
Бұл қатынас Ел тұтастығын дәйектейді. Бұл тіршілік рудың мызғымас
беріктігін сақтайтын заңға бағыну керек. Осы заңды жаратқан – Тәңір.
Көшпелі құрылымдарға тән «бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы» деген
ұстаным әлеуметтік-мәдени, шаруашылық, экономикалық, экологиялық тағы
сол сияқты күрделі жүйелердің туыстық қатынастармен өзара үйлесуін
білдіріп, жалпы тұтастықтың ұйытқысы ретінде сакралдық көзқарас басты
қызметін атқарды. Туыстық жүйе арқылы қалыптасқан қоғамдағы қатынас
рудың негізін қалаушы түп атаға, ондағы буындардың генетикалық
қашықтығына байланысты жүзеге асты. Яғни, генеалогиялық құрылымның
қандай да бір жігіне жату қандай да бір топтың, рудың, жеке адамның қарымқатынасының
сипатын айқындады. Тек генеалогиялық құрылымда алатын
орнына байланысты бекітілген құқықтық міндеттері болған, оның өзі салтжоралық
деңгейде іске асатын. Бұл қатынас институтталған жүйе арқылы
реттеліп отырды. Бір ата, жеті ата, ру, ұлыс, жүз – тағы сол сияқты буындар
өз кезегінде әкімшілік-әлеуметтік жүйенің ұйтқысы болды. Ал тектік
атауларды қолдану билік қатынастарында аса маңызды қызмет атқарды.
Жоғарыда айтылған рулық құрылым – билік және билік қатынастарын
заңдастырды.
Болмыс тіршілігі мал кәсібін жетекші шаруашылық көзіне айналдырды.
Көшпелі өркениет шаруашылық жағынан бірнеше құрамдас бөлігі бар жүйе
ретінде өмір сүрген соң, олардың арасында айырбас дами бастады.
Отырықшы мекендер қала дәрежесіне жетіп, көшпенділердің әкімшілік
орталықтарына, сауданың орнына айнала бастады. Ұлы Далада керуен жолы,
Ұлы Жібек жолы дамып қалыптасты. Әртүрлі шаруашылық жүйесін
бақылауда көшпенділерге шеберлікпен басқаратын билік аппараты қажет
болды. Уақыты мен сипатына қарай олар – тайпа одағы, ерте мемлекеттік
бірлестіктер, империялық болып ұйымдасып, дамуына қарай негізделді.
Осы мәліметті Каутский былай деп баяндайды: «взаимодействия крестьян и
номадов привели к тому, что номады подчинили крестьян себе и сделали их
своими данниками. Кочевые племена соединили многочисленные общины и
крестьянские области в одно целое, стали во главе этого общества, начали
его эксплуатировать и перестали быть при этом кочевниками. Так были
созданы первые государства».
Көшпенділер локальды мәдениеттерді байланыстырды, әлемдік жүйенің
конструкциясын жасады. Интеграция үрдісі өзіндік түркі мәдениетін
тудырды. Мәселен, Түркі қағанаты осындай синтездің үлкен жетістіктерінің
бірі еді.
Төрт мың жылдай тарихы бар көшпелі өркениетін алты кезеңге бөліп
қарастыруға болады: ежелгі дәуір (б.д.д. XVIII ғ. мен б.д. V ғ. аралығы) –
Дала өркениеті мен билік институтының құрылу уақыты; орта ғасыр (VI ғ.
мен XV ғ. аралығы) –интеграция үрдісі биліктің конструктивті империя түрін
жаратты; жаңа дәуір (XV ғ. мен XVIII ғ. аралығы) – дағдарыс кезеңіне
түседі, ол көшпелі өркениетті ыдырау жағдайына алып келеді; отарлық кезеңі.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Яндекс.Метрика